Dziś będzie o multitaskingu.

Wiecie, ja na codzień robię te systemy AUTOSARowe. Tam chodzi podręcznikowy multitasking plus przerwania, dokładnie jak napisane w książkach o systemach operacyjnych - z priorytetami tasków, wywłaszczaniem (lub nie), eventami do tasków, różnymi mechanizmami synchronizacji, schedule table, hookami itp. itd. I to wszystko jest mniej lub bardziej ręcznie konfigurowane, a system operacyjny jest w źródłach i można sprawdzić, zdebuggować, a nawet zmodyfikować dowolny szczegół (przy modyfikacji pamiętając, że dostawca OSa wykręci się wtedy od jakiejkolwiek odpowiedzialności za cokolwiek, nawet w zupełnie innym miejscu). Zajmuję się też robieniem ochrony pamięci przy pomocy MPU, znaczy to ja określam co i kiedy w rejestry tego MPU ma się wpisywać (bo standardowa obsługa w AUTOSARze jest marnie wymyślona, żeby działało jak trzeba trzeba to zrobić po swojemu, głęboko ingerując w system).  I zajmuję się problematyką różnych call contextów, żeby się nie mieszało. I robię też obsługę wyjątków oraz integrację coretestów. Większość tego (poza MPU) nie należy do zakresu moich obowiązków, ale co pewien czas jestem wołany do pomocy w gaszeniu, jak coś się pali. Czyli mam o tym  pojęcie, aż do najniższego poziomu, nawet pojedynczych instrukcji procesora (a nawet całkiem różnych procesorów, bo co projekt to inny core, inny zestaw instrukcji, inne MPU, inna koncepcja wyjątków, ...).

No i teraz zajmuję się tym moim programem pod Windowsy. Enterprise Architect jest bardzo stary, w momencie gdy powstawał, procesory pecetowe miały zazwyczaj tylko jednego cora, więc nic dziwnego że on cały chodzi w jednym threadzie. Ja dokładam do niego plugina który robi sporo niezależnych rzeczy, więc można by spróbować to czy tamto puścić w nim w innych threadach, żeby szybciej było. Tu i ówdzie mi się udało, ale ciągle mam poważny problem: Ja za cholerę nie rozumiem, jak działa threading w Windowsach/.NET! Wielokrotnie próbowałem o tym poczytać, ale nigdzie nie ma porządnego opisu podstaw z jakimiś paroma rysunkami, znajduję tylko całe strony jakiegoś blablabla TL;DR który "wyjaśnia" jak technicznie z tym działać, ale nie odpowiada na moje całkiem podstawowe i zasadnicze pytania.

Bo sytuacja jest taka: Chodzi sobie ten EA, i przez COM ładuje mojego plugina. I EA wywołuje, też przez COM, jakieś funkcje w moim pluginie, one coś robią. Tu jest jasne, to jest ciągle ten sam thread. Ale dalej, zmiany które zrobiłem w danych elementów dialogowych są jakimś cudem wyrysowywane na ekranie, ma to być podobno GUI thread. No i jaka jest relacja tego GUI threada do tego głównego threada? Z obserwacji wynika, że one chodzą na tym samym corze, ale jak są schedulowane?

Niedawna walka: Mam ja taki sobie splash screen pokazywany przy starcie EA, to jest zwyczajne okienko otwierane i zamykane podczas startu EA, wszystko w obrębie funkcji obsługującej jeden event EA. Na początek włożyłem mu w tło obrazek, i wszystko działało zgodnie z oczekiwaniami. Potem stwierdziłem, że na tym splashu wypiszę numer wersji mojego plugina. Postawiłem na nim labela, wpisałem do niego z kodu numer wersji, puściłem - i zamiast ładnego napisu dostałem biały prostokąt. Po kilku próbach poustawiania różnych propertiesów dałem spokój, i zrobiłem to samo z edit boxem. Tu było trochę lepiej - mój tekst się pojawił, ale zaselektowany. Ale tak nie może przecież być, żebym miał mocno niebieskie tło do tych kilku liter. No to podstawiłem w jakimś evencie SelectionLength=0 - nie zadziałało. To w innym evencie - też nie. Jeszcze paru - nadal nic. Sprawdziłem - żaden z tych eventów nie był wywoływany. Tu mi zaczęło świtać: Jestem w obsłudze eventu, więc nie jest wołany GUI Thread i controle nie są rysowane. No i co w tym momencie zrobić? Na koniec poradziłem sobie wywalając controle i rysując mój numer wersji po prostu na załadowanym do pamięci obrazku, jeszcze przed otwarciem okna. Ale moje pytania nadal pozostały bez odpowiedzi.

A potem dochodzi następny stopień trudności: Puszczam sobie explicite nowy thread, ale chciałbym pokazywać jak mu idzie w pasku postępu w GUI. No i jakie są relacje między tymi wszystkimi threadami? Pasek postępu zatrzymuje się co i raz, dlaczego dokładnie i jak to poprawić? Nikt nic na ten temat nie wie.

Jak już przy tym jesteśmy, to jeszcze opowiem anegdotę o guru Beelekensie - drugi raz, kiedy zajrzałem do jego kodu, był właśnie przy threadach. No i zobaczyłem tam jego komentarze, że miał problemy, ale zrobił jakieś workaroundy i już gubi eventy najwyżej z pięć razy na dzień pracy. Zainteresowało mnie to, i skopiowałem jego rozwiązanie do siebie. Gubiło tak gdzieś ze trzy eventy na dziesięć, śmiech na sali. Gdzie ma problem, zauważyłem już przy kopiowaniu - błąd było widać na pierwszy rzut oka. Poprawiłem, usunąłem workaround i poszło bez zarzutu. Uśmiejecie się, jak napiszę, co to było: On miał kolejkę na eventy pomiędzy threadami, i użył do tego klasy Queue, bez żadnej ochrony. Poprawka polegała na użyciu specjalnie do takiego celu przeznaczonej klasy ConcurrentQueue. I tyle. Nie trzeba wiele, żeby być guru w niszy.

(Wyjaśnienie dla mniej kumatych w tej działce: Tu mamy kolejkę eventów między threadami. Z jednej strony dodaje się event w jednym threadzie, z drugiej wyjmuje się go w innym. Teraz problem polega na tym, że jeżeli w trakcie dodawania obiektu thready zostaną przełączone i drugi thread wyjmie element zanim wszystkie zmienne zostaną zaktualizowane po stronie pierwszego, to kolejka może nam się pomieszać i coś zginie. Trzeba więc zapewnić, żeby operacje dodawania i wyjmowania były nieprzerywalne (atomowe) - i to właśnie zapewnia klasa ConcurrentQueue) .

W sumie brak specyfikacji jak działają taski/thready to jest problem nie tylko Windowsów. Na przykład dawno temu kupiłem synowi Lego Mindstorms, te wczesne, z żółtym brickiem. Programowało się to wizualnie przy użyciu programu o nazwie RCX Code, w sumie koncepcja była zbliżona do typowych flowchartów albo UMLowych activity diagramów.

Nie wkleję własnego screenshota z programu, bo ten system też był bardzo twitowy - chodził tylko na Windows 98 i tylko w rozdzielczości bodajże 800x600. Ta rozdzielczość była hardcoded i dla visual programming była o wiele zbyt mała. Dziś dałoby się to ewentualnie puścić na maszynie wirtualnej z Win98, ale przy tych 800x600 to i tak byłaby jedna wielka męka, więc nie warto.  Jeżeli ktoś chciałby się w tego RCXa bawić, to opracowano do tego support dla różnych "normalnych" języków programowania, nie trzeba używać akurat tego RCX Code.

RCX Code, Źródło

Zrobiony graficznie kod reagował na zdarzenia zewnętrzne, oprócz głównego threadu można było też wyklikać kod dla obsługi eventów od różnych wejść albo timera (jak widać na obrazku wyżej). I tu też żeby zrobić coś porządnie wypadałoby wiedzieć, jak to wszystko dokładnie działa - interrupt? polling? jak schedulowany?, czyli dokładnie te same pytania co w Windowsach. W dokumentacji LEGO nic na ten temat nie było.

Teraz pożalę się na Enterprise Architecta. W sumie mógłby to być odcinek cyklu o twitach.

Najpierw lekka dygresja. Robienie mojego plugina zacząłem od założenia stubów wszystkich funkcji API do pluginów, żeby zobaczyć co tam się dzieje. Ściągnąłem też dostępną dokumentację od Sparksa i zacząłem czytać forum u nich. Szybko zauważyłem, że Sparx nie za bardzo odpowiada na pytania, za to rządzi tam jeden gościu, niezależny guru od EA z Holandii, nazwiskiem Geert Bellekens. Ten gościu żyje z robienia konsultacji z EA i pisaniu pluginów na zamówienie. No i on opublikował darmowy framework do robienia takich pluginów w C# i kilka dość użytecznych pluginów ogólnego przeznaczenia. Ściągnąłem sobie to i zajrzałem do źródeł - to było całkiem nieźle zrobione, ale zorientowane na reusing przy robieniu wielu pluginów, przy jednym, jak u mnie, to by był overkill. Zostawiłem to więc, zajrzałem potem do tego może ze dwa razy.

Kwiatków w tym EA jest masa, parę przykładów:

• Przy tworzeniu elementów i package pluginy dostają eventy PreNew i PostNew. Niestety przy tworzeniu package, w PreNew nie dostajemy informacji jak package będzie się nazywać, i w związku z tym nie możemy zapobiec utworzeniu obiektu o niepożądanej nazwie.  Przy elemencie to działa, więc nie ma że się nie da.
• Przy usuwaniu obiektu jest tylko event PreDelete, nie ma PostDelete. Problem jest taki, że PreDelete idzie po kolei do wszystkich aktywnych pluginów, możemy dostać go i zgodzić się na skasowanie obiektu, ale inny plugin po nas  może mieć coś przeciwko i na koniec obiekt nie zostanie skasowany. Jeżeli podjęliśmy jakieś akcje w PreDelete - bo gdzie indziej? - to możemy stracić synchronizację.
• Przy kasowaniu diagramu w PreDeleteDiagram nie dostajemy nawet ID kasowanego diagramu. Po co komu taki event, jeżeli nie wiadomo czego dotyczy?
• Obiekt COM dla diagramu nie zawiera pola TreePos (pozycja obiektu pod parentem). W bazie danych takie pole jest, przy innych typach obiektów też, tylko w tym jednym miejscu im się po prostu zapomniało. No i przez to nie mogę zmieniać kolejności diagramów.
• Jest event wołany po modyfikacji obiektu, no i on jest wołany po jednej modyfikacji od jednego do czterech razy. Jak zrobić porządną i szybką obsługę?
• Po zmianie zestawu kolorów w EA, wszystkie okna dostają notyfikację. Wszystko pięknie w przypadku jego własnych okien, ale plugin nie wie, jakie kolory zostały ustawione, bo tą informację może wziąć tylko z registry, a EA zapisuje ją tam dopiero przy wyjściu z programu. No super.
• Warto by było, żeby elementy mogły mieć więcej niż jeden stereotyp. W EA jest to, i owszem, możliwe, ale obsługa tego jest doczepiona na gumę do żucia, nawet nie pomalowaną wapnem żeby spoiny nie było widać. Więcej stereotypów można ustawić praktycznie tylko w jednym, specjalnym okienku, cholernie niewygodnym. W bazie danych jest do tego dodatkowa tabela, robiąca jeszcze pięć innych rzeczy. Lista linków w tabeli jest w polu tekstowym, polinkowane to jest przez GUID też zapisane jako string, co gorsza to stringi w hex mają pomieszane duże i małe litery, więc nie da się ich w programie obsługiwać jako klasy Guid (znaczy obsłużyć się da, ale nie można ich zapisać spowrotem bez rozwalenia linka), tylko trzeba  robić operacje na stringach. Nie mogę zrobić swojego porządnego okna do ustawiania tych stereotypów, bo nie ma API żeby poznajdować aktywne profile UML. Co za twit to powymyślał?

Bardziej złożone rzeczy:

• Podstawowe obiekty w bazie danych to Package i Element. W bazie danych Element może mieć TaggedValues i stereotyp, Package nie. Wyraźnie w miarę rozwoju EA wymyślili jak to poprawić - do każdego Package tworzony jest ukryty Element, gdzie przyczepiane są te brakujące ficzery. Tyle że zatrzymali się w pół drogi- Package najwyższego poziomu nie ma tego Elementu, i w związku z tym nie może mieć ani stereotypu, ani TaggedValues. Dorobiłem swoje, w końcu sam operuję na tej bazie danych omijając EA, ale to nie zmienia faktu że pomysł takiego ograniczenia jest durny.
• Żeby pokazać obiekt na diagramie jako port, taki przywiązany do brzegu komponentu, ten obiekt musi być - zgodnie z logiką - typu Port. Według AUTOSARa, pod portem jest jeszcze całe drzewo różnych obiektów. Problem jest taki, że EA bardzo ogranicza możliwe typy obiektów pod portem, próba podwieszenia tam normalnego elementu powoduje wyjątek. Udało mi się zrobić taki numer, że zmieniam typ Port na coś innego, podwieszam mu element, i przywracam typ Port. Działa, i owszem, ale tylko jeżeli ten port nie jest wyświetlany na aktualnie aktywnym diagramie. Musiałem dorobić jeszcze zamknięcie aktualnego diagramu w takiej sytuacji i otwarcie go ponownie. Pytałem o to wszystko support Sparxa, ale w ogóle nie zrozumieli problemu.

Mogę tak długo, ogólnie to musiałem zdublować dużą część funkcjonalności EA, i to jeszcze wkładając mnóstwo wysiłku żeby mój plugin i EA były cały czas synchronizowane. W sumie to trzeba by jeszcze tylko dorobić rysowanie diagramów, i wszystko było by moje. Tyle że to "tylko" to oczywiście wielka kupa roboty, ale w przyszłości trzeba będzie to zrobić.

Może jeszcze jedna historyjka z pogranicza EA i windowsów:

Typowym sposobem umieszczania obiektów na diagramach jest drag-and-drop z jakiegoś okienka z drzewem obiektów. Tak też robi się to w EA. Tyle że ja zrobiłem swoje okienko z drzewem, a upuszczać trzeba na okienko EA. Popróbowałem trochę dragdropować na bardzo różne sposoby, ale nie wyszło. Więc prowizorycznie zrobiłem menu kontekstowe z pozycją "Wrzuć do aktualnego diagramu" i to jakoś działało. Oczywiście obiekty były umieszczane wszystkie w tym samym miejscu, i trzeba je było potem przesuwać ręcznie. Zajrzałem jak zrobił to guru Bellekens, i on zrobił dokładnie tak samo - menu kontekstowe, bez dragdropa.

Ale potem zaczęło mnie męczyć: Owszem, nie daje się tego zrobić czystym windowsowym mechanizmem. Ale przecież dodaję ten obiekt do diagramu przez API, mogę też podać w którym miejscu on się ma pojawić - i tam się pojawia. Więc może nie trzeba tego robić "naprawdę" przez drag-and-drop, tylko wystarczy poudawać? Znaczy zmienić kursor myszy przy drag, potem rozpoznać czy jestem nad oknem diagramu, i po puszczeniu klawisza myszy dodać obiekt - przecież mogę mieć pozycję kursora myszy w stosunku do początku okna, a aktualne powiększenie diagramu w procentach jest w API.

No i rzeczywiście to zadziałało. Jedynym problemem było, że diagram mógł być przescrollowany i wtedy upuszczony obiekt nie trafił by na właściwe miejsce na diagramie. Ale kolega podpowiedział mi, że w Windowsach da się przeczytać pozycję scrollbarów obcego okna, i rzeczywiście się dało. No i mój udawany drag-and-drop działa super.

Do czego zmierzam: Jak niewiele trzeba, żeby w jakiejś niszy być guru. O panu Bellekensie jeszcze będzie.

I jeszcze: Zajrzałem właśnie na strony Sparxa, i tam jest o nowej wersji 16, na razie beta. Podobno będzie też jako 64-bitowa, jako podstawową bazę danych ma mieć SQLite. No to by był jakiś postęp, nawet jeżeli z udostępnionej dokumentacji wychodzi, że większość problemów które opisałem wyżej nie została usunięta. Inne pytanie, czy oni zrobią integrację tego SQLite dobrze - czy da się pisać do tej bazy równolegle tak, jak ja to robię. Na razie planuję zrobienie upgrade mojego EA na wersję Corporate - ona obsługuje też inne bazy danych, a korpo używa właśnie tej wersji. Podłączyłbym lokalnego MySQLa i bolesne ograniczenie wielkości pliku bazy danych by odpadło, pozostało by tylko to na 2GB w pamięci. A może by nawet szło szybciej. Tyle że te twity każą zakładać bazę danych i wgrywać schemat ręcznie, to ma się zmienić dopiero w tej wersji 16. Serio muszę zrobić swoje rysowanie diagramów i uwolnić się od tych twitowych narzędzi jak najszybciej.

Przy okazji parę polecanek co do różnego sprzętu biurowego, w który zainwestowałem.

Headset Jabra Evolve2 65

W korpo używają headsetów firmy Jabra, dostałem do użytkowania przewodowy model entry level o nazwie Jabra Evolve 20. (Entry level w tej konfiguracji kosztuje u producenta aż 72 EUR :-)). Przy pandemicznych przenosinach do home office zabrałem go razem  firmowym notebookiem. No i on bardzo fajny jest, chociaż mocno plastikowy, tylko ten kabelek.

Jabra Evolve 20 SE (Źródło: Jabra)

Poszukałem więc, jakie Jabra robi headsety bezprzewodowe. Powiem: drogie są. Flagowy model Jabra Evolve2 85 jest baardzo fajny i ma mnóstwo bajerów, ale kosztuje około 550 EUR. Ostatecznie wybrałem sobie model drugi od góry, Jabra Evolve2 65, u producenta w mojej konfiguracji za 300 EUR (znalazłem za 185). Ale musiałem na niego poczekać, bo w pandemii chwilowo zabrakło.

Jabra Evolve2 65 (Źródło - Jabra)

No i działa to świetnie. Bajery są takie:

• Headset może być połączony bluetoothem z nawet ośmioma urządzeniami na raz. Mam firmowego notebooka z którego robię meetingi i własne komputery włączone równolegle, słucham muzyki ze swojego komputera linuksowego, jak ktoś dzwoni z firmy przez Skype/Teamsy to muzyka sama się zatrzymuje i headset przełącza się na meeting. Po zakończeniu meetingu wraca muzyka. Ten ficzer może być szczególnie ważny dla freelancerów robiących równolegle projekty dla różnych klientów, gdy od każdego mają osobnego notebooka z VPN. Wtedy jednym headsetem można obskoczyć wszystkie, bez żadnego przełączania wtyczek.
• Headset ma fajną podstawkę do ładowania, nie trzeba ciągle wtykać wtyczki
• Akumulator ma wystarczyć na 35 godzin nieprzerwanego działania - chyba intencją był 35 godzinny tydzień pracy i ładowanie przez weekend.
• W środku są trzy mikrofony, aż trzy żeby tłumić niepożądane dźwięki z zewnątrz (ten najlepszy model ma takich mikrofonów podobno 20!)
• Podniesienie ramienia mikrofonu w górę powoduje wyciszenie, opuszczenie odblokowuje znowu. To jest dobre.
• Headset ma czerwone ledy, świecące w trakcie meetingu. Znaczy sygnał dla otoczenia "nie przeszkadzać, jestem zajęty".
• Ten mój model jest on-ear, ale nie uciska uszu zbyt mocno, jak wiele tanich headsetów. W over-ear, jak model 85, w lecie jest za gorąco.

Jest parę problemów, ale bez winy producenta headsetu:

• Jeżeli na jednym komputerze chodzi jednocześnie Skype i MS Teams, to czasem się coś im się miesza, na przykład:
  • Podnoszenie/opuszczanie mikrofonu robi mute w headsecie, ale aktywna rozmowa w komputerze nie odzwierciedla tego stanu. Znaczy trzeba ręcznie kliknąć unmute, a rozmówcy cały czas widzą stan unmuted, mimo podniesionego ramienia mikrofonu i faktycznego wyciszenia.
  • Czasem przy meetingu Teamsowym, pracujący równolegle Skype zaczyna co kilkadziesiąt sekund robić głośne DINGGGG! Albo przycisza głośność. Strasznie wkurzające, pomaga wyłączenie Skype.
• W Linuksie (przynajmniej Ubuntu) ciągle nie dorobili się 16-kilohercowej obsługi profilu HSP/HFP w Bluetooth. Znaczy przy rozmowie przez Linuksa jakość jest tylko 8-kilohercowa (słuchanie muzyki idzie przez profil A2DP i jest OK). No katastrofa. Badałem temat, wymagane do dodania tej obsługi były zmiany w czterech modułach, w trzech zrobiono je już dawno temu, w czwartym nadal ich brak i nie wiadomo kiedy będą. W sieci jest sporo skarg korporacyjnych developerów, że managerstwo i administracja chodzą sobie w trakcie meetingów po kawę z bluetoothowymi headsetami, a oni muszą siedzieć przywiązani kabelkami do ich linuksowych developerskich pecetów.

Drukarka

Miałem kiedyś atramentówkę Epsona ze skanerem, niedrogą, ale była nawet niezła, tyle że tusze drogie. I krótko po gwarancji zaczęła robić problemy, wyglądało jak planned obsolescence - wywaliłem ja i kupiłem podobnego Canona. Canon miał dodatkowy, większy czarny tusz do drukowania dokumentów - czyli w eksploatacji wychodził trochę taniej (z naciskiem na trochę), ale jako drukarka był gorszy. No i ciągłe dokupowanie tuszu po kilkanaście euro od koloru nadal było bardzo wkurzające. Ostatnio musiałem wydrukować rozliczenie godzin, i nagle się okazało że  tabelki w kolorze nie-całkiem-czarnym w dokumencie nie są robione z czarnego, tylko przez mieszanie trzech podstawowych. I ponieważ któryś tusz się skończył, wydrukowało się na bladozielonkawo. Miałem zapasowy tusz w szafce ale wyszło, że kupił mi się niewłaściwy, kasetka pasowała mechanicznie, ale drukarka jej nie rozpoznawała. Oczywiście rozpakowanego tuszu nie da się już oddać, więc jest w plecy.

Wkurzyłem się mocno i zacząłem rozglądać się za nową drukarką, może teraz laserówką? No ale kolorowa laserówka w domu to trochę overkill. Akurat był w Stiftung Warentest test różnych drukarek dla home office, analizując wyniki zauważyłem, że koszt strony wydruku w niektórych drukarkach atramentowych był szokująco niski - jakieś ułamki centa! Sporo niżej niż w laserówkach! No to się kompletnie nie zgadzało z moimi doświadczeniami, podejrzewałem wręcz błąd w tabelce, więc zacząłem drążyć temat.

Okazało się, że od stosunkowo niedawna pojawiły się na rynku atramentówki z tuszem nalewanym z butelki. Butelka na parę tysięcy stron kosztuje jakieś 10-13 EUR, a w zestawie z drukarką przychodzą już tusze na wiele tysięcy stron. Takie modele mają HP, Epson i Canon.

Postawiłem sobie w wymaganiach, żeby drukarka miała ethernet (bo w miejscu gdzie stoi kabelek mam, a to nie jest zbyt blisko routera WiFi), i żeby miała skaner. Podajnik do skanera niekonieczny, ale duplex do druku dwustronnego pożądany. No i żeby nie kosztowała przesadnie, w końcu nie drukuję tysięcy stron. I tu wybór się już mocno zawęził.

HP wyeliminowałem bardzo szybko, bo ich drukarki wymagają rejestracji u producenta, oni nawet sprawdzają ID butelki z której dolewasz tuszu. Serio, butelka ma podobno RFID, drukarka to czyta, i trzeba przy tej operacji mieć dostęp do internetu. No bez jaj, czegoś takiego wspierał nie będę.

Epson i Canon nie różnią się bardzo, głównie tym że Canon (Megatank) ma osobne głowice do koloru i do czarnego, a Epson (Ecotank) załatwia to jedną. Podobno Epsony drukują trochę lepiej, ale nie jestem wydrukofilem. Epson już na starcie dostał dużego minusa za obsolescence tej starej drukarki. Po porównaniu modeli wyszło mi, że optymalny dla mnie jest Canon PIXMA G6050. Ma ethernet, kolor, nie ma faksów i innych głupot, ma skaner i duplex, i nie jest przesadnie drogi (dał się znaleźć za 300 EUR). W tej cenie są trzy butelki tuszu czarnego po 170 ml, nominalnie każda na jakieś 6000 stron, i po jednej butelce  kolorowych, po 70 ml, na niby do 7700 stron. Ja wiem, your mileage may vary, ale to i tak zupełnie inny rząd wielkości niż przy kasetkach.

Canon PIXMA G6050 (Źródło: Canon)

Drukarka przyszła. Instalacja nie była całkiem trywialna (Ethernet jest defaultowo zablokowany, musiałem podłączyć ją na początek kabelkiem USB z wtyczką B, nie dołączonym do drukarki, dobrze że miałem taki, bo jednak jest dość rzadko spotykany). Potem się okazało, że dałoby się prościej, tylko instrukcja instalacji była marna. Przy wlewaniu tuszu trzeba trochę pokombinować żeby w butelce nie został jakiś centymetr sześcienny - trzeba na koniec trochę podsunąć butelkę w górę i dać mu spłynąć (chociaż przy tej cenie ten centymetr czy dwa nie robią różnicy, inaczej niż przy kasetkach). Ale wydruki są super, jestem pod wrażeniem (chociaż jeszcze nie próbowałem ze zdjęciami). Są też drivery do Linuksa, działają. Wyświetlacz na drukarce jest trochę przedpotopowy - dwie linie tekstu, mono, bez żadnego podświetlenia - ale po jaką cholerę właściwie miałby w tym miejscu być potrzebny kolorowy graficzny?

Drukarka ogólnie mi się podoba, jest co prawda mocno plastikowa, ale w tej kategorii cenowej OK. Parę plusów które zauważyłem dotąd:

• Można drukować A4 bez marginesów.
• Drukarka ma wbudowane robienie papieru w linie i w kratkę (w paru rodzajach), papieru nutowego, checklisty, formularzy kalendarzowych, ...- fajny pomysł, zwłaszcza że może być całkiem bez białych marginesów. Przy tych cenach tuszu to może się nawet opłacać w porównaniu z kupowaniem gotowych bloków. Jeden z rodzajów kratki może robić za papier milimetrowy (niestety kratka jest niebieska i dzielona co 5 mm). Szkoda tylko, że nikt nie wpadł na pomysł dołożenia papieru calowego.

Jedno co jest dyskusyjne to panel z przyciskami i wyświetlaczem z przodu. Panel w położeniu spoczynkowym jest pionowo i żeby zobaczyć co jest na wyświetlaczu trzeba kucnąć koło drukarki. W związku z tym można go odchylić, nawet całkiem do poziomu. No ale co za twit wymyślił, że jeżeli panel jest w pozycji pionowej, to nie można drukować? Tak, próba drukowania bez odchylenia panelu kończy się meldunkiem błędu na drukarce. Albo panel musi się kurzyć, albo za każdym razem trzeba go odchylić. Nie widać żeby w pozycji pionowej coś było zasłonięte i drukowanie miało być technicznie niemożliwe, a nawet jak by tak było, to co szkodziło zaprojektować go tak, żeby nie przeszkadzał?

Obudowy komputerów

Od czasu kiedy zrobiłem sobie serwer, zrobiłem też parę innych komputerów.  Ponieważ byłem bardzo zadowolony z obudowy serwera, nadal używam obudów tej firmy. Tyle że ta firma to nie jest Cooltek - to tylko niemiecki sprzedawca (i to wcale nie wyłączny), producentem jest firma Jonsbo z Chin.

Moimi faworytami są:

Jonsbo V4

Jonsbo V4 (Źródło: Jonsbo)

Zalety:

• Wchodzi do środka normalna płyta główna MicroATX i normalny zasilacz
• Do tego mieszczą się się nawet trzy dyski twarde (2*3,5'' i 1*2,5'')
• Wygląda super
• Mieści się w regale o głębokości ok 40cm.

Oczywiście bardzo wypasiona karta graficzna w taką obudowę się nie zmieści - więc rzecz do gamingu się nie nadaje, ale na komputer do pracy jest super. Jest też wersja w naturalnym kolorze aluminium. Nie ma miejsca na DVD, ale jeżeli jest naprawdę potrzebny to można dołożyć zewnętrzny. Polecam użycie zasilaczy "modularnych", znaczy żeby wtykać im tylko potrzebne kabelki, bo przy pełnym pakiecie wszystkich kabli może być problem z miejscem. Cena - ok. 60 EUR.

Jonsbo C2

Jonsbo C2 (Źródło: Jonsbo)

Zalety:

• Wchodzi do środka normalna płyta główna MicroATX (chociaż tu już trzeba trochę uważać na jej wymiary) i normalny zasilacz
• Do tego mieści się dysk twardy 3,5'' albo 2,5'' (chociaż czasem trzeba trochę kombinować, zależy jak wtyczki się układają)
• Wygląda super
• Mieści się nawet w regale Billy, na biurku też nie zajmuje dużo miejsca.
  

Oczywiście to też nie jest obudowa do gamingu, ale w większości zastosowań całkowicie wystarcza. Są jeszcze wersja srebrna, biała, czerwona i różowa (sic!). Tu zasilacz modularny jest absolutnie niezbędny. Cena - ok. 40 EUR.

Syn ma inne priorytety i jego faworytem jest:

Jonsbo UMX4 (Window version)

Jonsbo UMX4 (Window version) (Źródło: Jonsbo)

To jest obudowa gamingowa, tu się zmieści wszystko. Zasilacz jest umieszczony nietypowo, bo z przodu obudowy i wylotem do góry. Ja bym nie kupił wersji z szybą, no ale ja nie gaminguję, przynajmniej chwilowo. Ale przyznaję, że wygląda super. Jest też wersja srebrna oraz oba kolory z blachą zamiast szyby. Cena- jakieś 120 EUR.

Zasilacze do komputerów

Nadaj używam zasilaczy firmy BeQuiet!, ale odpuściłem już używki serii Dark Power Pro - są trochę przyduże do tych małych obudów i to jest w sumie overkill - one są do wypasionych konfiguracji gamingowych.

Teraz przerzuciłem się na serię o oczko niższą - Straight Power, aktualnie generacja 11, ale już nówki. W tej chwili już wszystkie zasilacze tej firmy są modularne. Do moich niegamingowych komputerów kupuję najsłabszy model z tej serii - Gold 450W, za niecałe 100 EUR, i całkowicie wystarcza. Szczególnie dobre mają w nich wentylatory (można je też kupić osobno, nazywa się ta seria Silent Wings 3), one według danych technicznych mają oczekiwany czas życia 300.000 godzin - no tyle to żaden komputer raczej nie wytrzyma, każdy powinny przeżyć. W praktyce tych zasilaczy nie słychać prawie wcale, nawet w komputerze z SSD (oczywiście niegamingowym, przy dużym obciążeniu może być inaczej).

Zasilacz BeQuiet! Straight Power (Źródło: BeQuiet)

Radiatory do procesorów

To jest dość bolesny temat, bo procesor pudełkowy ma zazwyczaj dołączony jakiś badziewny radiator z wentylatorem, który turkoce już od pierwszego włączenia. Ale ponieważ coś już jest, to szkoda wyrzucać i wydawać kasę na inne.

Tymczasem nauczyłem się, że tu jednak nie warto oszczędzać - bo nawet wentylator na radiatorze w moim serwerze, markowy jak najbardziej, mi się tymczasem rozsypał, i przez parę dni zanim przyszedł nowy nie miałem serwera. Do serwera po prostu kupiłem tego SilentWings 3 (za kilkanaście euro), i przyczepiłem go na trytytki. Aha - polecam kupować wentylatory z PWM, płyty znacznie lepiej sterują prędkością obrotową takich, i jest ciszej.

Wentylator BeQuiet! Silent Wings 3 (Źródło: BeQuiet!)

Do innych komputerów w obudowach V4 kupuję teraz od razu cały radiator od BeQuiet!, model Shadow Rock LP (za trzydzieści kilka EUR), też z tymi dobrymi wentylatorami.

Radiator BeQuiet! Shadow Rock LP (Źródło: BeQuiet!)

Niestety nie mieści się on do obudowy C2, i w tych komputerach muszę używać nie tak dobrych rzeczy - radiatorów Arctic Alpine 12 LP. One też mają PWM, mają hydrodynamiczne łożyska ślizgowe, i kosztują tylko 12 EUR. Ogólnie są spoko, jedynym problemem jest mocowanie do płyty - one mają rozwiązanie podobne do tych stockowych radiatorów, z plastikowymi rozporami. Raz to jakoś działa, ale za każdym zdjęciem i ponownym założeniem jest gorzej. Te droższe mają mocowanie całkiem metalowe i na śrubki, to zupełnie inna klasa.

Radiator Arctic Alpine 12 LP (Źródło: Alpine)

Trochę polecanek (lub niepolecanek) związanych z narzędziami do programowania, których używam w moim projekcie.

Total Commander

Total Commander to coś dla wychowanych na Norton Commanderze - file manager z dwoma panelami i masą przydatnych funkcji. Za najprzydatniejszą uważam szybki podgląd pliku przez F3, a zwłaszcza to, że następne F3 szuka w pliku ustawionego wcześniej stringa (również regular expression) a potem proste Esc zamyka okienko i wraca do listy w panelu. Szukania interesującego mnie miejsca w mnóstwie plików nie da się zrobić szybciej. Bardzo mi brakuje programu z taką funkcją na Linuksie - tam używam Krusadera, on też otwiera podgląd przez F3 (tyle że wyraźnie wolniej, bo za każdym razem startuje aplikację zewnętrzną) i wychodzi z niego przez Esc, ale nie przejmuje stringa do szukania - to jest akurat oczywiste, bo on startuje niezależną aplikację zewnętrzną i nie ma interfejsu do przekazania tego stringa.

TotalCommander

Total Commander to shareware (tak! klasyczne shareware jeszcze istnieje!), działa również jako free (tyle że na starcie trzeba dodatkowo kliknąć buttona). Zajęcie się moim projektem skłoniło mnie do zapłacenia wreszcie za ten program (to był jedyny, którego od dłuższego czasu używałem bez kupienia go). Cena: 45 EUR.

Beyond Compare

W praktyce pracy programistycznej bardzo często trzeba porównywać pliki tekstowe albo całe katalogi. Na przykład co się w pliku zmieniło między checkinem X a Y, albo czym różni się nowe delivery jakiejś biblioteki od poprzedniego. Wiele narzędzi ma coś do porównywania wbudowane, ale zdecydowana większość tego jest po prostu słaba. Beyond Compare to zupełnie inna jakość, nieporównywalna z tamtymi. Można porównywać katalogi i pliki używając dwóch paneli, mergować na trzech panelach, ustawiać własne reguły porównywania, filtrować pliki, robić porównania batchem z CLI, ... Program poznaje różne rodzaje plików i odróżnia wtedy zmiany istotne od nieistotnych (na przykład komentarze w kodzie). Świetna rzecz.

BeyondCompare

Licencja kosztuje 30 USD (w wersji standard) albo 60 USD (wersja pro), to jest per-user - znaczy można mieć na większej ilości swoich komputerów, byle używać osobiście jednej na raz. Działa też na Linuksie. Download działa przez 30 dni jako trial, bez płacenia, można wypróbować czy warto.

Atlassian Confluence, Jira i Bitbucket

Zanim wziąłem się za mój projekt, miałem już na swoim serwerze różne darmowe programy robiące z grubsza to, co robią te od Atlassiana: Do zapisywania różnych informacji miałem DokuWiki, do ticketów próbowałem Traca i Bugzilli, jako serwer gita próbowałem gitei i jeszcze czegoś (nazwy już zapomniałem). Ale zauważyłem, że Atlassian daje licencje na większość swoich produktów w wersji na do 10 użytkowników self-hosted po 10 USD, myślę że intencją było danie triala nie całkiem za darmo. Więc kupiłem, przecież to prawie jak za darmo. Trochę pamięci na serwerze to wymaga (poniżej 16GB nawet nie próbujcie), co kilkanaście - kilkadziesiąt sekund sporo rusza dyskiem, nawet jak nic nie robić, ale działa bezproblemowo. Zestaw ten przebija oczywiście każdy darmowy, niestety nawet jeżeli będziecie chcieli go kupić, to już jest za późno - Atlassian poszedł w chmurę i nowych licencji self-hosted już nie sprzedaje. Za te 10 USD ma (a raczej miało) się licencję bezterminową, z supportem przez rok.

A jaki jest sens posiadania czegoś takiego w domu?

• Bitbucket - oczywiście, można używać darmowego githuba, ale wrzucilibyście tam źródła swojego projektu, który daje wam przewagę nad wszystkimi konkurentami? Gitea owszem, działała, ale była bardzo uboga w funkcjonalność.
• Jira - system do ticketów ma głęboki sens - przy pracy nad projektem zawsze będzie jakiś problem, albo coś, co ma się zamiar zrobić później. Albo przy błędzie mamy jakieś spostrzeżenia czy wyniki testów. I teraz żeby to nie zginęło, gdzieś to trzeba zapisać - i system ticketowania jest do tego idealny. No i jeszcze można na podstawie ticketów robić release notes... A te darmowe były bardzo ograniczone - Jira to jest jednak inna klasa.
• Confluence - podobnie jak przy ticketach - różne przemyślenia, plany, obserwacje czy wnioski trzeba mieć gdzie w systematyczny sposób zapisywać. Confluence jest do tego OK, zwłaszcza po sprzęgnięciu z pozostałymi dwoma programami. DokuWiki też działało, ale Confluence jest bez porównania lepsze.

GitExtensions

Jako klienta GUI do gita używam GitExtensions - wypróbowałem wszystko, co dostępne i ten jest moim zdaniem najlepszy. A przy tym darmowy. Niestety nie udało mi się jak dotąd uruchomić go na Linuksie, mimo że ma tam podobno działać (pod mono). Ale oczywiście nie każdemu musi pasować - kolega spróbował i coś sobie zepsuł, bo defaulty były inne niż się spodziewał.

GitExtensions

Eclipse

Eclipse każdy zna, nie jest to już state-of-the-art, ale nadal daje się używać. Mnóstwo wariantów i rozszerzeń, można z tym robić prawie wszystko.

Visual Studio Community Edition

Visual Studio uważam za znacznie gorsze od Eclipse, ale no cóż, jak trzeba robić z czymś od MS, to nie tak łatwo znaleźć coś lepszego, darmowego. I - tak - Visual Studio ma wersję darmową, nazywa się to Community Edition, aktualna wersja to 2019, jest przeznaczone dla osób prywatnych i małych firm (do 5 developerów). Szczególnie nie lubię integracji Visual Studio z Gitem - to nie jest dobrze zrobione, dlatego właśnie używam kombinacji GitExtensions / Beyond Compare. Nawiasem mówiąc integracja Gita z Eclipse wcale nie jest lepsza.

I jeszcze ponarzekam na debugger do C# - program puszczony pod debuggerem, nawet bez żadnych breakpunktów, jest o wiele wolniejszy niż puszczony normalnie. Już nawet byłem podłamany jak wolno działa porównywaczka do plików .arxml, którą zrobił dla mnie kolega, ale potem się okazało że puszczona nie z debuggera działa jednak z niezłą prędkością.

Enterprise Architekt

Jeżeli miałbym polecić coś do modelowania, to miałbym poważny problem. Pracowałem z wieloma różnymi takimi programami, i nie ma nic idealnego. Ostatnimi czasy coraz popularniejsze robią się bardzo okrojone narzędzia tego typu, w których tylko rysuje się diagramy jako rysunki, albo można tylko tworzyć obiekty bezpośrednio odpowiadające obiektom UMLowym. Przyczyną tego jest niewątpliwie generalne rozczarowanie MDD - modelowanie jest OK, ale reszta procesu okazała się za trudna. Sama specyfikacja UML2 też idealna nie jest, mam dość często problemy z wyrażeniem pewnych aspektów projektu w UMLu.

Enterprise Architect - jak pisałem wcześniej - jest już mocno przestarzały, ale ciągle ma niezłą relację cena/features, jeżeli chcecie zrobić coś więcej niż tylko standardowe diagramy w UML. Tu też jest 30-dniowy trial.

Jak wynika z poprzedniego odcinka, podstawowym problemem MDD w praktyce jest to, że nie ma rozwiązań z półki, a zrobienie swojego rozwiązania na jeden projekt jest niezbyt opłacalne.

No ale w przypadku którym się zajmuję - czyli tego AUTOSARa - to mamy mnóstwo projektów w tym samym, dobrze zdefiniowanym środowisku! Przy projekcie dla gwiazdkowców, w tym jednym modelu samochodu urządzeń z częścią AUTOSARową było 60! Niemal każde z tych urządzeń jest robione przez osobny zespół, ale technologicznie to jest dokładnie samo! A potem następują kolejne modele, inni producenci samochodów ze swoimi modelami, powoli już prawie wszyscy wymagają robienia w AUTOSARze! Zainwestowano w niego tyle czasu i pieniędzy, że ta technologia spokojnie pociągnie jeszcze co najmniej 20 lat. A podstawowym problemem tej technologii jest brak porządnych narzędzi.

Czyli: Mamy setki projektów w dokładnie tej samej technologii - więc można by im dostarczyć rozwiązanie MDD z półki. Rozwiązanie ma poważne szanse obniżyć koszty developmentu i istotnie zmniejszyć problemy ze znalezieniem ludzi mających o tym AUTOSARze pojęcie (bo tool pomoże, nie trzeba będzie wiedzieć wszystkiego samemu). Brzmi atrakcyjnie, prawda?

A narzędzi brakuje tak drastycznie, że co i raz ponownie wypływa temat "Muszę zrobić parę diagramów z obiektami AUTOSARowymi, skąd wziąć jakieś narzędzie do tego?"

Ustaliłem więc założenia projektowe, najpierw długoterminowe:

• Docelowo chcę wspierać całą funkcjonalność AUTOSARa związaną z tworzeniem własnych modułów. (W terminologii AUTOSARa to się nazywa AUTOSAR Authoring Tool). Całą funkcjonalność - na przykład również ten całkiem nieźle wymyślony support tworzenia dokumentacji, którego nikt na świecie jeszcze nawet nie tknął.
• Nie będę wspierał konfiguracji modułów standardowych. Taki konfigurator musi być dopasowany do samych modułów standardowych, tylko spora firma (100+ pracowników) jest w stanie je wszystkie zrobić i supportować (a konkurencja tu jest silna).
• Moje narzędzie ma wspierać:
  • Import, eksport i edycję plików ARXML na poziomie pojedynczych obiektów.
  • Edycję obiektów na wyższym poziomie. Chodzi o to, że żeby na przykład utworzyć AUTOSARowy odpowiednik typu wyliczeniowego, trzeba się strasznie naklikać. Idea jest taka, żeby pokazać do wypełnienia tylko okienko z istotnymi informacjami, a te dodatkowe wygenerować. Znaczy takie wizardy.
  • Asocjacje AUTOSARowe to są takie proste linki tekstowe. Program ma automatycznie robić do nich konektory w modelu, żeby bezproblemowo pokazywać je na diagramach.
  • Zrobię własne okienko managera projektu, z moją obsługą - pewnych rzeczy nie da się zrobić standardowym okienkiem EA.
  • Podobnie zrobię własne okienko do edycji atrybutów i asocjacji obiektów AUTOSARowych, bo to standardowe się nie nadaje.
• Specyfikacja AUTOSARa nie definiuje w żaden sposób tworzenia własnego kodu. Dorobię więc moje rozszerzenie standardu, żeby było możliwe modelowanie kodu modułu powiązane z obiektami AUTOSARa.
• Zrobię generowanie kodu statemachine kompatybilnego z AUTOSARem ze statechartu. (To bardzo istotny punkt).
• Zapewnię możliwość szybkiej generacji ARXMLi i kodu z modelu przez CLI - żeby nie było potrzeby checkinowania plików generowanych.
• Poważnym problemem jest porównywanie plików ARXML - kolejność obiektów w nich niekoniecznie jest taka sama przy każdej nowej wersji pliku, a ta kolejność w większości przypadków nie jest semantycznie istotna  (mógłbym zrobić długą dygresję o przyczynach mieszania kolejności w zależności od typu kolekcji w Javie używanych w różnych toolach). Porównywanie plików narzędziem operującym na poziomie tekstu (nawet przy uwzględnieniu tagów XML, na przykład przy pomocy Beyond Compare) jest często praktycznie niemożliwe. Mój program zapewni możliwość porównywania plików na poziomie obiektów AUTOSARa.
• Pomysłów mam jeszcze wiele, niektórych nie chcę zdradzać w ogóle nikomu.

To jest oczywiście program na sporo osobolat, a ja na razie robię tylko sam (no, prawie sam) po godzinach. Więc teraz założenia pierwszego etapu, po którym ma powstać pierwsza wersja produktu nadająca się do sprzedaży:

• Ma to być plugin do Enterprise Architecta. W dłuższym terminie zobaczymy, ale raczej trzeba będzie z niego wyjść i najlepiej zrobić coś swojego. Tak, wiem, to wielka kupa roboty.
• Będzie to napisane w C# (musi obsługiwać COM, tylko coś od MS wchodzi w grę)
• Pełny import/eksport plików ARXML i edycja obiektów na niskim poziomie.
• Obsługa linków AUTOSARowych (automatyczne tworzenie connectorów EA)
• Działające okienka mojego managera projektów i atrybutów obiektu
• Generacja kodu, ale na razie nie ze statechartów.
• Wywołanie generacji z CLI
• Zewnętrzna aplikacja do porównywania ARXMLi.

Dalej w następnym odcinku.

Teraz będzie o  narzędziach do modelowania.

Enterprise Architect logo

Enterprise Architect pojawił się na rynku w roku 2000. Moje pierwsze zetknięcie z nim to był rok 2002 albo 3. Wybierałem narzędzie do modelowania dla serii projektów, które zamierzaliśmy robić w MDD. Wypróbowałem wtedy wszystko, co było dostępne na rynku. EA był wtedy bardzo nowy i miał baaardzo konkurencyjną cenę, przy niezłym usability i funkcjonalności. Projekty zakończyły się sukcesem, pod względem procesu (który ja stworzyłem) były najlepsze jakie robiłem.

Dziś, po ponad 20 latach od premiery, EA jest nadal nie najgorszy w porównaniu z innymi, podobnymi narzędziami. I jego cena jest nadal konkurencyjna - najtańsza wersja (Proffesional) kosztuje 220 USD. Dla porównania: Rhapsody zaczyna się od jakichś 800 USD.

Tyle że to narzędzie przez te dwie dekady prawie nie zmieniło się od strony technicznej i jest w tej chwili totalnie przestarzałe:

• To jest nadal aplikacja 32-bitowa, czyli może zaallokować max. 2 GB pamięci. Niby dużo, ale jednak nie.
• Modele zapisywane są w Accessowej bazie danych (przynajmniej dla wersji Proffesional, droższe wersje wspierają również inne bazy danych). Do niedawna używali drivera MS JET 3.5 (MS Access 97) parę lat temu przeszli na MS JET 4.0 (MS Access 2003). Problem jest przede wszystkim w ograniczeniu maksymalnej wielkości pliku bazy danych (v3.5 - 1GB, v4.0 - 2GB). To jest za mało na moje potrzeby. No i samo użycie bazy danych - relacyjna baza danych jest stosunkowo wolna przy zapisie (aktualizacja indeksów), aktualne tendencje idą w stronę nierelacyjnych baz danych NoSQL.
• Producent nie chce zdradzić w czym to jest napisane, ale musi to być coś ze stajni Microsoftu, prawdopodobnie C++.
• Interface do pluginów idzie przez microsoftowy COM, to jest strasznie wolne (mierzyłem - wczytanie wszystkich obiektów modelu do mojego plugina przez COM idzie 50 razy dłużej niż jak wczytam je bezpośrednio z bazy danych).
• Potrafię wywalić ten program do systemu w 100/100 próbach przy normalnej edycji modelu, ten problem był już w wersji 13.5, na pewno był nadal w 15.1, nie sprawdzałem jeszcze w aktualnej 15.2.
• Struktura bazy danych i COM API są bardzo niespójne (również w konwencjach nazewnictwa), i mają luki - pewne rzeczy nie są w ogóle dostępne przez API, niektóre wyraźnie przez nieuwagę.
• UI jest jeszcze bardziej niespójne, widać że narastało ewolucyjnie.
• EA nie za bardzo potrafi generować kod. Daje się z niego łatwo generować nagłówki funkcji, ale kodu wewnątrz funkcji nie (przynajmniej bez kombinowania albo uzupełniania EA pluginami). Notacja do konfigurowania jego wewnętrznego generatora też jest kryptyczna, niezbyt intuicyjna i słabo opisana.

Krótko mówiąc: ten program wymaga totalnego redesignu, którego nie będzie - bo wszystkie pluginy porobione przez użytkowników przez te 20 lat przestały by działać. No ale program jest dość popularny, niedrogi i ma nieźle udokumentowane API w porównaniu z innymi, można od niego zacząć.

Żeby nie było że EA to jakiś technologiczny wyjątek - Rhapsody jest parę lat starsze (1996) i też od tego czasu niewiele się technicznie zmieniło:

• Też jest 32-bitowe (tymczasem jest też wersja 64-bitowa, ale nie ma ona jeszcze wszystkich ficzerów wersji 32-bitowej)
• Jest napisane bodajże w C++ (wnioskuję po tym, że wywala się czasem do systemu, w Javie tak nie ma), ale wygląda na bardzo posprzęgane z Javą.
• Wersje 8.1.x też się wywalały aż do systemu przy normalnej pracy, nie wiem czy udało im się to poprawić.
• API do rozszerzeń jest w Javie, ma to plusy i minusy.
• Projekty są zapisywane w plikach tekstowych, jest możliwość podłączenia bazy danych.
• Kilka dodatkowych toolów do konfigurowania tego i owego w Rhapsody (na przykład template dokumentacji) jest zrobiona w Eclipse (w końcu Eclipse jest od IBM, a nazwa jego wynika stąd, że miało zaćmić Słońce (czyli Suna, popatrzcie na logo)). Eclipse dobre było, ale dziś to nie jest już aktualny stan techniki.

Logo Eclipse

Narzędzi do modelowania jest znacznie więcej, miałem kontakt jeszcze z kilkoma innymi (np. Borland Together, MagicDraw, Papyrus, Astah...). Długo by opisywać, do ideału wszystkim jest daleko.  Może teraz parę generalnych uwag co do takich narzędzi i MDD:

• Hype na MDD sprzed dwudziestu lat szybko opadł, kiedy się okazało że nie za bardzo da się wziąć narzędzia z półki i z marszu zrobić MDD aplikacji według swoich potrzeb. Praktycznie zawsze niezbędny jest długi etap dopasowywania narzędzia do projektu, i to może być trudniejsze niż zrobienie aplikacji "normalnie". W każdym razie, dla jednego projektu najczęściej się nie opłaca, a wiele kolejnych projektów w dokładnie tej samej technologii (czyli nie wymagających dopasowania narzędzia od nowa) to nie jest znowu taki częsty przypadek.
• Producenci narzędzi często oferują profile do robienia MDD w różnych działkach, ale żeby któryś z tych profili pasował do konkretnego zastosowania bez potrzeby robienia w nim zmian, to jest raczej wyjątek.
• Robiłem już projekt, w  którym modelowaliśmy obiekty w toolu, a potem ręcznie robiliśmy analogiczne definicje w plikach tekstowych, z których był generowany kod. (To był pomysł klienta, nie jedyny taki świetny w tym projekcie, aż na koniec rzuciłem wypowiedzeniem). Takie podejście praktycznie nie różni się od modelowania + kodowania całkowicie ręcznego - jest media break (jest na to polskie określenie?), więc nie ma MDD.
• Narzędzia do modelowania są najczęściej słabo zintegrowane z build process - w praktyce kod generowany z modelu jest checkinowany, bo generacja nie jest możliwa z batcha, za długo trwa żeby generować za każdym buildem, albo (jak w standardowym EA) generowane są tylko nagłówki funkcji, a kod trzeba dopisać ręcznie. Problem polega na tym, że jeżeli kod jest w repository a generacja wymaga czasu/wysiłku, to developer ma mocne pokusy żeby poprawiać kod w wygenerowanym źródle, a nie w modelu, i w tym momencie jest po MDD. (Nie rzucę pierwszy kamieniem, mimo że jestem z tych twardszych i bardziej zdyscyplinowanych)
• Praktyczny, realnie istniejący (nie mylić z górnolotnymi ideami) development z użyciem toola do modelowania wygląda typowo tak:
  • W toolu architekci robią system design. Do tego taki tool nadaje się praktycznie z marszu, do tego takie narzędzia zostały wymyślone.
  • Dalej development przechodzi na poziom modułów. Developerzy rzadko są biegli w modelowaniu i raczej od razu implementują (czytaj: kodują) swoje moduły.
  • Szczególnym problemem są automaty skończone (czy tak się mówi fachowo po polsku na statemachine?). W praktyce każdy kawałek który ma jakąś swoją zmienną przechowywaną pomiędzy wywołaniami i jakiegoś ifa zależnego od tej zmiennej, to już jest statemachine. Problem jest taki, że w implementacji nie widać zbyt dobrze, co ona właściwie robi - do tego służy statechart. Tyle że jeżeli statechart i implementację zrobimy niezależnie od siebie, to można spokojnie założyć, że obie te rzeczy wcześniej czy później się rozjadą. Porządna implementacja statemachine też nie jest taka całkiem trywialna, ludzie robią to często mnożąc ify w różnych miejscach kodu, a potem nie są w stanie tego wszystkiego opanować (to był przypadek modułu, z powodu którego leciałem do Meksyku). Prawdziwy zysk z MDD ma się wtedy, gdy kod statemachine jest generowany ze state diagramu (w moim przypadku, tym jednym ruchem udało się uniknąć dobrych paru baniek strat w euro).
  • Dokumentację modułu robi się, nawet jeżeli w tym toolu, to ręcznie i dopiero na późnym etapie.
  • Nawet jeżeli dokumentacja jest OK, to potem trzeba robić poprawki w kodzie, ręcznie nanoszone znowu do modelu, i na 90% dokumentacja przestaje dokładnie odpowiadać stanowi rzeczywistemu.
  • Robienie dokumentacji z modelu to też większy temat. W praktyce najczęściej diagramy przekleja się ręcznie do dokumentu w czymś innym. W Rhapsody generowało się z każdego diagramu (ręcznie) osobny dokument w Wordzie, z listą obiektów widocznych na diagramie i opisami do nich wziętymi z modelu, ale porządną dokumentacją nazwać tego nie można było. Zrobienie porządnych templatów do dokumentacji jest możliwe (chociaż nie w każdym narzędziu tego typu), ale to może być jeszcze więcej roboty, niż ze zrobieniem generacji kodu.
• Nie wiem skąd ten pomysł, ale i EA, i Rhapsody (inne pewnie też, ale nie sprawdzałem albo nie pamiętam) mają taki ficzer, że jak dodać connector między dwoma obiektami, to ten connector pojawia się automatycznie na wszystkich diagramach gdzie te dwa obiekty są. Nawet jeżeli diagram jest zalockowany. No tylko strzelać do pomysłodawców - regularnie trzeba przeglądać wszystkie diagramy i usuwać z nich te niepotrzebne connectory.
• U mnie, w automotive, w działce safety, zasadniczą sprawą jest requirement tracing. Same requirementy trzymane są zazwyczaj w IBM Doors, to jest server, do którego można się podłączyć z aplikacji. W odpowiednich miejscach modelu (i kodu, ale to nie jest ściśle wymagane) powinny być linki do requirementów, które dany element implementuje. No i tu też nie widziałem dotąd dobrze zrobionego połączenia z modelem, to zawsze jest prawa ręka za lewe ucho, potem puścić skrypt, a potem szukać gdzie linka jeszcze brakuje.

Ogólnie to jest tak, że MDD to świetny pomysł, tyle że w praktyce nikt nie ma czasu i szmalu żeby to zrobić. Guglanie za projektami które naprawdę zostały zrobione przez MDD nie przynosi prawdziwych rezultatów, tylko linki do opracowań teoretycznych, materiałów reklamowo-szkoleniowych producentów narzędzi i do dyskusji, dlaczego tego nie ma.

W praktyce toole do modelowania są używane jako trochę lepsze narzędzia do rysowania diagramów, i tyle. To warto było by zmienić. Za zmienianie weźmiemy się w następnym odcinku.

Jak napisałem w poprzednim odcinku, na początku nie doceniłem stopnia komplikacji metamodelu AUTOSARa. A było to tak:

• Metamodel definiuje mnóstwo klas obiektów i relacje między nimi (parent-child i asocjacje), To jeszcze nie jest nic specjalnego, mimo że obiektów jest mnóstwo.
• Metamodel jest dystrybuowany jako projekt w EA. Można go sobie wyeksportować w formacie XMI, czyli wariancie XMLu. Jest też w formacie Ecore.
• Parsowanie XMLa nie jest żadnym problemem, wygenerowanie wczytanej informacji tak, jak potrzebuję to też trywiał.

No i ta trywialność mnie zmyliła. Przeoczyłem jedną, bardzo istotną rzecz: Typowy projekt w automotive musi obsługiwać warianty. O co chodzi? Po prostu ten sam kod jest używany na przykład w różnych modelach samochodów, z różnym wyposażeniem. Albo może współpracować na przykład z wyświetlaczami od różnych dostawców. To są właśnie te warianty. Typowo wariant wybiera się przy kompilacji przez ustawienia jakichś #define (pre-build) albo w jakiś sposób wybiera konfigurację przy wykonaniu programu (post-build), ale AUTOSAR usystematyzował to. Technicznie (i w uproszczeniu) wygląda to tak, że do wielu obiektów można podczepić obiekt klasy VariationPoint, w którym jest zapisane (jako logical expression), dla jakich wariantów dany obiekt obowiązuje, i kiedy najpóźniej ma nastąpić wybór wariantu.

No i w czym problem?

• Metamodel nie zawiera obsługi wariantów wprost - obiekty które mogą mieć warianty są tylko oznaczone odpowiednim stereotypem.
• Żeby metamodel dał się używać w praktyce, trzeba go przetransformować do takiego z wariantami. Transformacje modyfikują strukturę metamodelu i dodają nowe obiekty.
• Jest w opisie standardu dokument opisujący te transformacje, ale:
  • To jest skomplikowane jak jasna cholera.
  • W paru miejscach transformacje są niedospecyfikowane.
  • W innych miejscach dokument ma oczywiste błędy. Drobne, ale trzeba je znaleźć.
  • W praktyce trzeba zajrzeć do rzeczywistych plików zrobionych w działających narzędziach, żeby zobaczyć jak naprawdę ma być (a przynajmniej mieć tam takie same błędy jak wszyscy 🙂 - to się nazywa "kompatybilność").
• No i oprócz tego same metamodele mają trochę błędów, zwłaszcza we wczesnych wersjach, i trzeba co nieco skorygować ręcznie.

No dobrze, powiecie, ale przecież ktoś już to musiał zrobić, inaczej nie istniałyby jakiekolwiek narzędzia do tego AUTOSARa?

Tak, zrobiło to konsorcjum, w Javie, jako plugin do Eclipse. Znaczy to jest wygenerowany handler do plików ARXML i do zarządzania tymi obiektami. Nazywa się to Artop, i jest dostępne po rejestracji. Wszyscy (chyba z wyjątkiem IBMa, który raczej zrobił wszystko ręcznie, i LieberLiebera, który na pewno zrobił ręcznie) używają tego Artopa. Wyjaśnia to, dlaczego wszystkie toole do AUTOSARa bazowane są na Eclipse - po prostu nikt inny nie przebrnął przez ten problem i nie zrobił swojego handlera.

Logo Artop

Jak możecie się domyślać, nikt poza mną. To była druga najbardziej skomplikowana rzecz, jaką w życiu robiłem, dwa miesiące mi zajęło żeby doprowadzić to do działania, żeby móc importować i eksportować pliki AUTOSARowe zgodnie z metamodelem dla danej wersji. I jeszcze jak potem intensywnie rzecz testowałem, poznajdowałem i poprawiłem trochę błędów i problemów, co też dobry tydzień zajęło. Ale działa - jako jedyny na świecie niezależny taki handler. Nie wrzucam kodu transformera na żadną chmurę, githuba, ani nic podobnego - tylko na moje serwery niedostępne z zewnątrz, nie mogę ryzykować, że wycieknie.

Moje podejście jest inne, niż w Artopie - oni na podstawie metamodelu generują kod w Javie, ja generuje pliki z danymi metamodelu, interpretowane przez mój kod napisany ręcznie. Moje podejście jest elastyczniejsze - generuję raz, i używam do dowolnych celów, oni dla nowego celu muszą modyfikować generator i generować ponownie. Oprócz tego oni mają - według mnie - błędną koncepcję obsługi plików wygenerowanych według różnych wersji specyfikacji - używają najnowszej znanej wersji i bazują na kompatybilności wstecznej, a to może robić problemy. Ja obsługuję każdy plik w jego indywidualnej wersji, również jak są wczytane jednocześnie.

W następnym odcinku parę generalnych uwag na temat MDD.

Następny mój projekt był dla gwiazdkowców.

Wyświetlacze S-Klasse (Źródło: Materiały prasowe Daimler AG)

Tu nie był to cluster, tylko te dwa wyświetlacze, ten po prawej miał touch. Obraz dla nich był generowany przez inny kawałek sprzętu, nie od nas. Kod był w bardzo dużej części wspólny dla obu urządzeń, oba miały też mniejsze wersje dla E-Klasse.

Sytuacja rynkowa zmieniła się tymczasem:

• Moje korpo zrezygnowało z tworzenia własnych modułów standardowych, i po prostu kupiło firmę tworzącą takie. Na największego na rynku Vektora nie mieli dość kasy, kupili drugą firmę w kolejności - Elektrobit, z ich Tresosem.
• Korporacyjne narzędzie do ARXMLi zrobiło się abandonware, ale jest używane do dziś, bo nie ma nic lepszego do dyspozycji.
• Vektor udoskonalił swoje narzędzie do konfiguracji modułów, ale ono jest w korpo politycznie niekoszerne. To narzędzie też jest w Eclipse. Potrafi robić również diagramy, ale w ograniczonym asortymencie i nie w UMLu.
• Pojawiło się inne narzędzie do ARXMLi, francuskie, firmy Dassault (tak, ci od samolotów), też na bazie Eclipse, nazywa się Autosar Builder. Ładnie wygląda, ma dużo teoretycznie świetnych narzędzi, ale to niestety typowy przykład co wychodzi, gdy narzędzie tworzy ktoś, kto go nie używa. To się po prostu do niczego nie nadaje i szybko wypadło z obiegu.

Ten projekt był pierwszym w korpo, w którym użyto modułów i narzędzi od kupionego właśnie Elektrobitu. No i oczywiście to ja miałem doprowadzić to wszystko do działania. Przećwiczyłem generację projektu w różnych kombinacjach dobre kilkaset razy, zrozumiałem wszystko, doprowadziłem rzecz do działania, ale MDD nie było w tym nawet śladu.

Ale pewnego dnia pojawił się Autosar Engineer, małej firmy LieberLieber z Wiednia. Był to plugin do Enterprise Architecta. Obejrzałem go - i poczułem się poważnie ztriggerowany. A jeszcze poważniej gdy ktoś zaproponował, żeby go użyć w projekcie. Już od dłuższego czasu planowałem takie narzędzie zrobić, to miało być przecież moje!

(nie chcę linkować do stron LieberLiebera, istnieje niezerowe prawdopodobieństwo, że przez analitykę znajdą źródło linka, przetłumaczą sobie googlem i teraz oni poczują się ztriggerowani).

Wiec przyjrzałem się temu dokładniej. Oni zrobili to tak:

• Wybrali sobie z AUTOSARa trochę co częściej używanych obiektów
• Zrobili ręcznie profil UML i MDG Technology z tymi obiektami.
• Lekko scustomizowali EA tak, jak on na to pozwala w łatwy sposób.
• Dorobili parę funkcji przez API EA, parę ikonek i obrazków i tyle.

To było naprawdę mało, i to mnie ruszyło. Ponieważ miałem już sporo doświadczenia z EA (chociaż ponad 10 lat wcześniejszego) i wstępną analizę problemu już robiłem to stwierdziłem, że przecież w dwa tygodnie mogę mieć tyle samo, a w cztery coś znacznie lepszego!

Więc zacząłem. Kupiłem Enterprise Architecta (dał się odliczyć od podatku 🙂 ) wziąłem Visual Studio Community Edition i ostro ruszyłem. W Javie napisałem wczytanie danych z metamodelu AUTOSARa, zagenerowałem z tego pliki profili i technology dla EA i w C# porobiłem trochę potrzebnej funkcjonalności jako plugin EA.  Całość nazwałem dumnie MaximumAUTOSAR, że niby ma to być docelowo AUTOSAR to the max. W cztery tygodnie faktycznie miałem coś o wiele lepszego niż ten LieberLieber, ale oprócz tego bardzo istotny wniosek - że tak zrobione, to nigdy nie będzie dobre. Z dwóch przyczyn:

• Pierwsza to braki w API EA. Paru absolutnie podstawowych rzeczy nie dało się zrobić customizując ich standardowy Project Manager i inne okienka.
• Druga leżała po stronie AUTOSARa i mojej. Moim założeniem było że wezmę sobie metamodele udostępniane przez konsorcjum i przetransformuję je programowo na pliki profilu/technologii EA. I tu nie doceniłem problemu. Szczegóły w następnych odcinkach.

Tak więc pojawiło się prawdziwe wyzwanie - nikt na świecie dotąd nie zrobił odpowiedniego narzędzia do AUTOSARa, i nie wyglądało żeby ktoś - poza mną - był w stanie to zrobić. Padł na tym nawet IBM, a wszyscy inni ograniczali się do rozwiązań bazujących na Eclipse (nie bez przyczyny - o tym dalej). A w Eclipse nie za bardzo da się zrobić modeling tool (chociaż niektórzy próbują, na przykład coś takiego).

A dlaczego nikt poza mną ma nie być w stanie? Bo to jest tak:

• Fachowcy od takich narzędzi nie mają pojęcia o AUTOSARze i nigdy nie robili aktywnego developmentu w tej działce (to był przypadek IBMa i Dassault), stąd nie wiedzą, co jest naprawdę potrzebne i jak to ma działać.
• Fachowcy od AUTOSARa nie mają pojęcia o robieniu takich tooli (cała reszta próbujących).

I na placu boju pozostaję ja, cały na biało.

Oprócz tego wkrótce LieberLieber wywalił cały ten projekt do kosza, więc na boisku zostałem prawie sam. Prawie, bo jest jeszcze jeden team: jacyś ludzie zrobili support AUTOSARa w MatLabie. Umieją wczytywać i wypisywać te ARXMLe i cośtam z tego generować. Na szczęście nie są oni dla mnie prawdziwą konkurencją, bo MatLab zasadniczo nie umie w UMLa i design (on nie do tego został wymyślony), i prawdziwe MDD to to jednak nie jest.

Ciąg dalszy oczywiście nastąpi.

Moim pierwszym projektem AUTOSARowym był taki dla trójliterkowców.

Cluster BMW Gen4 (Źródło: gdzieś z sieci)

W tym okresie na poważnie zaczęły wchodzić clustery całkowicie wyświetlaczowe, ale niektórzy klienci mieli wątpliwości. Ten klient uważał, że użytkownicy chcą widzieć prawdziwe, trójwymiarowe wskaźniki, a nie płaski obraz. Robili u nas dla nich testowo modele z wyświetlaczem 3D, ale klient zdecydował się na cluster ze wskazówkami i sporym wyświetlaczem (zwracam uwagę, że dolne części dużych wskaźników są rysowane na wyświetlaczu). Ale żeby przyzwyczajać klientów do nowej technologii, szybka miała być ciemna. W związku z tym widać było tylko to, co świeci, i cluster wyglądał wcale nie 3D, tylko bardziej płasko niż odpowiednio narysowany obraz na płaskim wyświetlaczu. Zdjęcie jest znalezione w sieci, tu szybka jest całkiem przejrzysta, w sumie nie wiem kiedy to zmieniono. Przy całym developmencie mieliśmy tylko przyciemniane szybki. Ale dość dygresji.

To był też pierwszy prawdziwie AUTOSARowy projekt w fabryce, w związku z tym wszystko dla wszystkich było nowe. Zacznijmy od ówczesnego stanu rynku w tej działce:

• Moje korpo (w końcu jeden z głównych członków konsorcjum) zrobiło własne moduły standardowe i własne narzędzie do ich konfiguracji i robienia ARXMLi dla własnych modułów. Narzędzie było zrobione na bazie Eclipse, moduły miały duże braki w funkcjonalności.
• Moduły MCAL były dostarczone przez producenta procesora (Renesas) i konfigurowane przy pomocy narzędzia zwanego Tresos, zrobionego przez firmę Elektrobit z Erlangen. To narzędzie było też oparte na Eclipse.
• OS (system operacyjny) został kupiony od firmy Vektor Informatik. To jest wiodąca firma z branży narzędzi dla branży okołosamochodowej, wybiła się ona głównie na programie i sprzęcie do symulacji komunikacji na magistrali CAN, zwanym CANoe.
• Oprócz tego parę innych, mniejszych firm od narzędzi próbowało wtedy wejść na rynek AUTOSARa, ale bez większych sukcesów.

Zacząłem czytać specyfikację AUTOSARa, ale potrwało ze dwa miesiące zanim zacząłem chociaż z grubsza rozumieć, co tam jest napisane. Tymczasem zostałem poproszony żeby zrobić skrypty do generacji kodu przy pomocy tego korporacyjnego narzędzia, i tak się zaczęło.

Im dalej wgłębiałem się w specyfikację, tym bardziej widziałem, że to wszystko jest robione z myślą o modelowaniu, znaczy MDD (Model Driven Development). I to mi się podobało. Bo:

Mój pierwszy projekt w automotive, około 2001, był robiony w Rhapsody (wtedy jeszcze firmy I-Logix z Izraela), całkowicie MDD, z generacją kodu z modelu. Całego kodu - przede wszystkim ze statechartów. I wyszło nieźle. To był okres hype na modelowanie, wszyscy tego próbowali. Jeszcze następny projekt - nie w automotive - robiłem w MDD, z Enterprise Architect, tu akurat to ja opracowałem cały proces, i efekty były świetne. Potem hype opadł, bo w wielu zastosowaniach generacja kodu z modelu była zbyt wolna, albo ludzie mieli zbyt wygórowane oczekiwania, albo robili coś źle... Ale według mnie MDD to jest ten "właściwy" sposób robienia softu.

Więc zacząłem rozglądać się za narzędziem. Wcześniej w korpo używali Borland Together Architect, ale to była beznadzieja. Zauważyłem jednak, że właśnie przeszli na Rhapsody, tymczasem IBM Rhapsody. A po dokładnym obejrzeniu go odkryłem, że jest tam coś do AUTOSARa.

Coś tam było, ale dokumentacji do tego było wszystkiego kilka stron gdzieś bardzo głęboko w sieci, te strony mówiły o AUTOSARze v3.x, a dołączony pakiet implementował wersję 4.0.2. Co najmniej połowa informacji na tych stronach już na starcie nie zgadzała się z rzeczywistością. Musiałem mocno poeksperymentować, żeby dojść jak to w ogóle da się używać i co to robi. No ale jakieś ARXMLe do modułów dało się w tym wygenerować. Udało mi się też połączyć je z kodem, ale wygodne w użyciu to nie było. Przy generacji kodu pojawił się kolejny problem - generator kodu Rhapsody był w roku 2001 w pełni konfigurowalny i open source, w 2013 już nie. Konfigurować dał się on tylko setkami properties w ustawieniach, z których jakieś 3/4 było nieudokumentowane, przy większości trzeba było w ogóle wiedzieć, że takie nigdzie nie opisane property w ogóle istnieje. Do tego ten generator kodu był zrobiony dla programów pecetowych, był tam jakiś wbudowany scheduler (zwany frameworkiem), który oczywiście totalnie nie pasował do pojedynczego modułu schedulowanego z zewnątrz istniejącym schedulerem.

Po dłuższych poszukiwaniach znalazłem jakiś dokument opisujący oficjalnie niesupportowany wariant generowania kodu bez tego frameworku, i nawet udało mi się coś z sensem wygenerowac. Po drodze udało mi się nawiązać kontakt z dwoma głównymi developerami Rhapsody, byłem takim key userem tego całego ficzera, że dwa razy kopsnęli się do mnie z Izraela do Niemiec, żeby przedyskutować ze mną moje problemy. Nawet dołączyli rozwiązanie części tych problemów do następnego releasa Rhapsody (wersja 8.1.3, jeżeli dobrze pamiętam), ale nie przeszedłem na nią, bo pozmieniali tyle innych rzeczy, że nie udało mi się dopasować projektu do tej wersji w rozsądnym czasie.

Jednym z problemów było to, że po każdej generacji kodu musiałem robić drobne poprawki w generowanym kodzie. Ja mogłem z tym pracować, twardy jestem, ale nie dało się tego dać do ogólnego użytku. Ale nawet w takiej wersji uratowałem przed skancelowaniem przez klienta (i paroma bańkami w plecy dla korpo) projekt pochodny od tego pierwszego, robiąc statecharty i generując z nich kod. To była ta akcja z wyjazdem do Meksyku, o której pisałem.

Cluster BMW Gen 3.1 (Źródło: gdzieś z sieci)

Jak widać, ten cluster ma też fragment zegara rysowany na wyświetlaczu, ale tu klient od razu zrezygnował z ciemnej szybki. Nie wiem czemu podświetlenie jest na pomarańczowo - sam zmieniałem je na białe, bo klient już pod koniec projektu powiedział, że pomarańczowe jest odbierane jako dziaderskie i żeby to zmienić. No ale kolor podświetlenia był konfigurowalny przez coding, pewnie w niektórych wersjach wrócili do pomarańczowego

Niedawno zajrzałem, co IBM zrobił przez te kilka lat z supportem AUTOSARa w Rhapsody - i nic nie zrobił. Nadal znajdują się dokładnie te same strony z opisem do od lat nieaktualnej wersji, nic się nie zmieniło, sprawa umarła, największy gracz odpadł.

No ale to nie koniec. Dalej w następnym odcinku.