Gdzieś między Polską a Niemcami, a szczególnie w NRD

Logo Stasi Źródło: Wikipedia

Ministerium für Staatssicherheit (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego), w skrócie Stasi, było odpowiednikiem polskiej Służby Bezpieczeństwa. Ale odpowiednikiem na sterydach - Stasi kontrolowało życie w NRD o wiele dokładniej i skuteczniej niż SB w Polsce. Myślę, że wynikało to z o wiele trudniejszej sytuacji NRD, nie dość że graniczącej bezpośrednio krajem NATO, to jeszcze na całkowicie sztucznej granicy biegnącej w poprzek jakichkolwiek rozsądnych podziałów regionalnych a nawet rodzinnych. Marginalny w Polsce problem ucieczek na Zachód był w NRD zasadniczy. Nie można było zabronić kontaktów z rodzinami w RFN, ale można było je dokładnie kontrolować, itd.

Stasi starało się kontrolować wszystko bardzo dokładnie. Sprawdzana była cała korespondencja zagraniczna, również z Polską. Stasi posiadało podobno maszyny do seryjnego rozklejania i powtórnego zaklejania kopert, ale listy z kraju przychodziły często z kopertą niechlujnie pochlapaną klejem przy powtórnym zaklejaniu. W innych koperta była przedarta prostopadle do krawędzi na długości ok 2 cm, podobno przez taką szczelinę kontrolowano zawartość, gdyby w środku były zachodnie pieniądze zgodnie z instrukcją zostałyby zarekwirowane. Podsłuchiwano rozmowy telefoniczne zagraniczne, również tranzytowe np. RFN-Polska, ludzie mieszkający w RFN opowiadali o "przypadkowych" rozłączeniach akurat gdy mówili coś, co mogło się nie podobać podsłuchującym z NRD.

Poważnym problemem by tranzyt RFN-Berlin Zachodni. O ile pociągi mogły po prostu nie zatrzymywać się na stacjach, to nie można było przecież zrobić tego samego z samochodami. Samochody jadące tranzytem miały więc zakaz opuszczania wyznaczonych autostrad tranzytowych. Oczywiście pozostawał taki problem, że ktoś z NRD mógłby się umówić z krewnym z RFN na parkingu na autostradzie. Rozwiązaniem była obserwacja wszystkich parkingów na tych autostradach. Było to również zadanie Stasi. O inwigilacji motelu przy Hermsdorfer Kreuz pisał już WO na swoim blogu. W ruchu tranzytowym przy wyjeździe sprawdzano czas przejazdu (bardzo prostą techniką, po prostu stempel wjazdowy zawierał godzinę wjazdu). Jeżeli czas był zbyt krótki wlepiano mandat za przekroczenie prędkości, jeżeli zbyt długi trzeba się było gęsto tłumaczyć. Obstawiony był też wariant z przekazaniem rzeczy przez przechowalnię bagażu na dworcu - przechowalnie bagażu na ważniejszych dworcach też były kontrolowane przez Stasi. Nie raz widziałem rodaków ze strachem w oczach żebrzących żeby ktoś im odebrał bagaż z przechowalni na Lichtenbergu. Sam wiedząc o tym wszystkim, gdy wracałem z Zachodu oddałem swoje bagaże które nie miały jechać przez Polskę do przechowalni na nieistotnej stacji S-Bahnu w Berlinie. Tam kontroli nie było.

Oczywiście nie wszystko dało się skontrolować. Zwykłemu człowiekowi w wieku produkcyjnym nie wolno było wyjechać na Zachód, ale już emeryci mogli wyjeżdżać do woli. W końcu gdyby tam zostali, odciążyliby budżet państwa. Więc transfer dóbr i idei od rodzin z Zachodu odbywał się głównie przez emerytów. Rodziny z Zachodu robiły zakupy dla NRD-owców biorąc rachunki i odliczały sobie te kwoty od podstawy opodatkowania (a pewnie i coś dla siebie z rabatem podatkowym się uszczknęło). Ale i ci emeryci nie mogli przywieźć wszystkiego - na przykład nie wolno było przywozić gazet i czasopism, ze szczególnym naciskiem na tygodniki opiniotwórcze jak Stern i Spiegel. Drugą drogą transportu dóbr do NRD byli dyplomaci. Dyplomaci z paszportem dyplomatycznym nie byli kontrolowani na granicy i mogli w bagażnikach swoich samochodów przewieźć co tylko chcieli. Wydawałoby się że skala takiego transferu nie mogła być duża, ale faktem jest, że w pewnym momencie (roku niestety już nie pamiętam) ilośkrotnie powtórzona akcja z handlem srebrem przewożonym w bagażnikach dyplomatów spowodowała gwałtowny skok czarnorynkowej ceny marki RFN z 5,5 na 7 marek NRD, i to w skali całego kraju!

Istniała jeszcze jedna nie kontrolowana droga kontaktów wschód-zachód. Mianowicie mieszkaniec Berlina Zachodniego mógł co pewien czas złożyć podanie o możliwość odwiedzenia Berlina Wschodniego. Zgoda na takie zwiedzanie była udzielana dość często, turysta musiał tylko wrócić do Berlina Zachodniego przed drugą w nocy. Oczywiście nie dało się śledzić ich wszystkich, więc większość takich kontaktów wschód-zachód odbywała się poza kontrolą Stasi. Były z tego i takie rzeczy, jak w piosence piewcy stosunków niemiecko-niemieckich  Udo Lindenberga "Mädchen aus Ostberlin" (Dziewczyna z Berlina Wschodniego)

Zdarzała się nawet pomoc w ucieczce takiej dziewczynie z Berlina Wschodniego, na przykład jeden facet wywiózł dziewczynę w spreparowanym fotelu Mini Morrisa!

Skoro jesteśmy przy ucieczkach to może dowcip:

Samolot Interflugu w locie wewnątrzkrajowym został porwany i zmuszony do lądowania na lotnisku na terenie RFN. Natychmiast zebrało się Biuro Polityczne SED i po długich naradach postanowiło zapytać się o żądania porywacza. Porywacz (trochę skracam, bo oryginał jest przegadany) zażądał żeby wreszcie dostał tego Trabanta, na którego wpłacił 14 lat temu, w tym roku wreszcie wczasy na Bałtykiem i trzypokojowe mieszkanie dla jego rodziny. Biuro Polityczne radziło, radziło, aż wreszcie ktoś wpadł na pomysł żeby zapytać co będzie, jak żądania nie spełnią. Porywacz zagroził "Co godzinę będę wypuszczał dwóch zakładników".

Ktoś nie załapał? To może dowcip wyjaśniający:

Amerykański bankier został zaproszony przez ministra finansów NRD. Po przyjeździe na podwórku ministerstwa zobaczył duże ilości złota leżącego sobie tak po prostu w nieporządku na ziemi i całkiem nie pilnowanego. Zaskoczony mówi do ministra: "U nas złoto jest najcenniejszym dobrem, trzymamy je w Forcie Knox, za grubymi murami, otoczonymi drutami kolczastymi, wieżyczkami strażniczymi i pilnowanym przez żołnierzy i psy!" Na to minister "I to jest właśnie różnica między waszym ustrojem a naszym. U nas najcenniejszym dobrem jest człowiek."

Teza o tym, że w socjalizmie największym dobrem jest człowiek była wpajana wszystkim ze wszystkich stron. Odwoływano się do niej przy każdej okazji, w Małym Słowniku Politycznym widniała w co drugim haśle, ale praktyka wyglądała dokładnie jak w tym dowcipie. Każdy człowiek opuszczający NRD był niepowetowaną stratą, więc trzeba było go pilnować. Przy tym nie można było ufać nikomu. Na pewno wszyscy znają zdjęcie z budowy muru, na którym NRD-owski żołnierz biegnie na stronę zachodnią. To nie był przypadek ani jedyny, ani wyjątkowy, służby musiały dmuchać na zimne. Jeden ze studentów który odbywał służbę wojskową w jednostce pograniczników opowiadał, że kiedy do jednego z jego kolegów napisała dziewczyna, że go rzuca, przez miesiąc dowództwo nie puszczało go na patrole. Bo ryzyko, że ucieknie było zbyt duże. Spektakularną historię ucieczki z udziałem wojska (i jeszcze inne, ważniejsze z historycznego punktu widzenia rzeczy) opiszę w odcinku kulminacyjnym, szacunkowo będzie to numer około trzydzieści (EDIT: Wyszło 42). Będą tam fakty, których w żadnych opracowaniach i dokumentach nie znajdziecie, więc stay tuned.

Żołnierz NRD ucieka podczas budowy muru

Wróćmy teraz na uczelnię.

Tego nie mogliśmy wiedzieć na pewno, ale spora część dziekanatu wydawała się być filią Stasi. Te pieczętowane korytarze pozamykane na elektroniczne zamki szyfrowe, skrzynki pocztowe dla każdej grupy seminaryjnej niby to do wrzucania zwolnień lekarskich itp., ale przypadkiem spotykani tam grupowi agenci zaczerwieniali się podejrzanie.

No dobrze, ale skąd było wiadomo kto jest grupowym agentem Stasi? Było to bardzo proste do zaobserwowania: Niektórzy studenci po nieudanej sesji wylatywali z uczelni, inni jakoś jednak na niej zostawali. A przy tym wyraźnie poprawiało się im finansowo. Wniosek był prosty. W naszej grupie agentem był akurat najsensowniejszy z Niemców, ten z najlepszym poczuciem humoru i największy luzak. Za agenturalną kasę kupował sobie porządniejsze ciuchy w sklepach "Exclusiv". Agentką była również (wspominałem już o tym) dziewczyna z Nikaragui, bardzo zaangażowana ideologicznie, ale bardzo słaba jako studentka.

Stasi kontrolowało też co bardziej wywrotowych studentów. Jeden z dwu Palestyńczyków z naszej grupy, Ibrahim, zresztą sympatyczny gość ale bardzo bojowo nastawiony Arafatczyk, miewał co pewien czas rewizję w swoim pokoju.

Kiedy po zjednoczeniu pojawiła się możliwość zajrzenia do teczek, chciałem sprawdzić co tam o mnie napisali. Złożyłem odpowiednie podanie i po około roku dostałem odpowiedź. Niestety taką, że teczki nie znaleźli. A szkoda, bardzo chciałem się dowiedzieć jak to naprawdę i w szczegółach działało.

Przy okazji chciałem sprostować mity dotyczące niemieckiej ustawy lustracyjnej, rozpowszechniane przez wielu prawicowych publicystów, między innymi przez RAZ-a (TUTAJ i w innych miejscach). Twierdzili oni, że każdy może zajrzeć do każdej teczki, że przedstawiciele wielu zawodów (na przykład dziennikarze) są lustrowani przymusowo, i inne podobne bzdury. To wszystko to po prostu kłamstwa spreparowane dla uzasadnienia tych poronionych, krajowych koncepcji lustracji. Niemiecka ustawa lustracyjna mówi że:

• Każdy może zobaczyć tylko swoją teczkę i żadnej innej. Nawet rodzina zmarłego poszkodowanego przez Stasi dostaje wgląd do teczki tylko w paru, enumeratywnie wyliczonych w ustawie sytuacjach.
• Wszelkie instytucje, z wywiadem włącznie, dostają wgląd w akta osób trzecich również tylko w konkretnych sytuacjach i z istotnymi ograniczeniami.
• Nie ma żadnych oświadczeń lustracyjnych.
• Na każde sprawdzenie zasobów archiwalnych musi zostać złożony umotywowany wniosek, każdy wniosek jest sprawdzany na dopuszczalność.
• Przymusowej lustracji podlegają np.: członkowie rad nadzorczych, kierownicy firm itp. ale uwaga: tylko wtedy, jeżeli istnieją wyraźne poszlaki wskazujące na ich świadomą współpracę po 31.12.1975 lub na popełnienie przez nich czynu karalnego. Nie ma natomiast dla nich sprawdzenia z automatu.
• Oczywiście z automatu sprawdza się członków rządu, posłów, wyższych urzędników państwowych, sędziów i przewodniczących partii od góry do szczebla powiatowego.
• Jeżeli podczas przygotowywania akt do wglądu na wniosek osoby zainteresowanej natrafi się na dowody popełnienia czynu karalnego przez jakąś osobę, lub na dowody współpracy osoby z konkretnego katalogu grup zawodowych (dziennikarzy tam nie ma), to trzeba coś takiego zgłosić do odpowiedniej instancji. Uwaga: Takie zgłoszenie MUSI być powiązane z opracowywaniem wniosku o wgląd do akt jakiejś osoby. Za szybkie znalezienie haka, jak w sprawie sędziów TK, poleciałyby głowy odpowiedzialnych urzędników.

Jeżeli ktoś włada językiem Sprache (ale dobrze, bo to skomplikowany, prawniczy niemiecki a, używając analogii komputerowej, tekst to przykład "spaghetti code" - z odwołaniami w przód i w tył) może sam zapoznać się z treścią ustawy TUTAJ.

W następnym odcinku: Coś tam  jednak w tym NRD robili dobrze i to nie była broń.

Może po paru odcinkach w których NRD schodziło na dalszy plan teraz, dla odmiany, znowu coś bardziej ogólnohistorycznego. Na przykład o kosztach życia w NRD.

Życie w NRD było tanie. Przynajmniej dla nas, studentów. Praktycznie nie płaciliśmy za mieszkanie (marka za miesiąc, tyle co nic), wcale za wodę, prąd, CO. Telefon co prawda był, jeden numer należał do polskich aspirantów, ale poza wyjątkowymi sytuacjami nie był używany i nie był istotnym kosztem. Można było zadzwonić do Polski z budki, ówczesne aluminiowe monety 1 zł i 2 zł pasowały za jedno- i dwumarkówkę, dobry obyczaj zabraniał wrzucania złotówek do automatów na terenie Ilmenau. Podręczniki, jeżeli były potrzebne (a prawie nigdy nie były potrzebne), to były z biblioteki. Musieliśmy tylko się wyżywić, ubrać, kupić kosmetyki (a ile to w tych czasach używało się kosmetyków) i chemię gospodarczą (a ile student zużywa chemii gospodarczej) i zapłacić za pociąg do kraju i z powrotem. A bilety na pociąg z otwartym terminem powrotu i tak kupowało się w kraju.

Wyżywienie było bardzo tanie. Obiad w stołówce na uczelni kosztował 0,80 marki. Tak, to nie pomyłka: 80 fenigów NRD. Stołówka nieczynna tylko w niedziele i święta. Inna sprawa, że obiad ten nie był zbyt obfity ani zbyt smaczny. To znaczy mięso zazwyczaj było OK, czasem dawali nawet takie rarytasy jak królik. Ziemniaki też uszły. Najgorzej było z warzywami. Warzywa były ze słoika i wszędzie te same. W stołówce, w restauracji, w sklepie - te same słoiki, te same warzywa. Kapusta czerwona, kapusta biała, marchewka, fasolka szparagowa (zimna, na kwaśno - zgroza), szpinak w postaci pół-ciekłej i w kolorze ścierki do podłogi (błe) i jeszcze ze dwie, już nie pamiętam jakie. Później wprowadzono również trochę droższe zestawy, oprócz kwitka za 80 fenigów trzeba było dać od jednego do trzech dodatkowych kwitków po 30 fenigów. Zestawy te były dużo smaczniejsze, stały po nie duże kolejki. Obiady podawane były na plastikowych tackach z trzema przegródkami, panie wydające posiłki nie przykładały się do celowania i nierzadko kompot częściowo mieszał się z sosem albo ziemniakami. Przypominając sobie film który oglądaliśmy w kinie na obozie przygotowawczym w Radomiu dowcipkowaliśmy: "Czym różni się mensa w Ilmenau od mensy w Alcatraz?" - "W Alcatraz mają metalowe tacki". Ja jadałem w stołówce dopóki się nie zatrułem, zaszkodził mi Schweißwurst (czyli kaszanka). Ponieważ menu co dzień było pisane kredą, zawsze się znalazł ktoś kto zmazał w tej nazwie pierwsze 'w'. Po tym zatruciu chodziłem już tylko do restauracji w stołówce (już za 3-4 marki można było tam zjeść całkiem przyzwoicie) albo gotowałem sobie sam.

Śniadanie można było też zjeść w barze w stołówce, ale nigdy tego nie robiłem. Lepiej jednak w domu. Znaczy w pokoju w akademiku. Podstawowe produkty spożywcze kupowane w sklepie również były tanie. Bułka zwykła - 5 fenigów,  pół litra mleka pełnego - 34 fenigi, bochenek chleba - poniżej marki, tabliczka najtańszej czekolady czekoladopodobnej z orzeszkami ziemnymi - 80 fenigów, kostka margaryny - od 50 fenigów do 1 marki (zależnie od gatunku), itd. Podobnie jak w Polsce ceny były stałe i wydrukowane na opakowaniach - system nie przewidywał ani podwyżek, ani obniżek.

Schlager Süßtafer - wyrób czekoladopodobny z orzeszkami ziemnymi z NRD; cena 80 fenigów NRD

Pewien problem był z herbatą. W zwykłym sklepie można było kupić praktycznie wyłącznie Grusinische Mischung (Mieszankę Gruzińską), bardzo tanio, chyba po 80 fenigów za 100 gram, ale za to o smaku siana. Obrzydlistwo. Za to w sklepach Delikat można było kupić świetne herbaty znanych firm światowych, pięknie zapakowane, w dużym wyborze smaków tyle że drogo (kilkanaście marek/100g). Inne z tych tanich produktów też nie były najlepsze, na przykład pewnego ranka już na pierwszym roku ugryzłem bułkę pszenną za 5 fenigów i stwierdziłem, że już ich więcej nie zdzierżę i zaraz zwrócę zawartość mojego żołądka. Od tego czasu (aż do dziś!) preferuję pieczywo żytnie i mieszane, a pięciofenigowych bułek nie zmuszony nie tykałem. Ciekawa sprawa była z mlekiem: Polskie mleko (wtedy roznoszone codziennie przez mleczarzy pod drzwi mieszkań - kto ma dziś taki serwis?) zostawione na dzień-dwa zsiadało się i świetnie nadawało się do picia. W NRD mleko, mimo że tak samo jak w Polsce zamknięte w szklanej butelce tylko nieszczelnym kapslem z folii aluminiowej, nie zsiadało się w ogóle. Nawet po miesiącu. Co najwyżej lekko ciemniało. Nie wydaje mi się, żeby podobny efekt można było uzyskać samą pasteryzacją, a nawet niedostępną wtedy w bloku socjalistycznym technologią UHT. Na wszelki wypadek mleka tam nie pijałem.

Dostępność podstawowych produktów była dobra. Nigdy nie było problemów z kupnem chleba albo wędliny. Inna sprawa że na przykład kiełbasy to oni mieli niemal wszystkie w typie salami, był tylko jeden gatunek przypominający polską żywiecką - Kochsalami. Z mięsem generalnie też nie było problemów (przypominam, że w Polsce w tym czasie mięso było na kartki) pamiętam tylko kilka trochę trudniejszych tygodni gdzieś około 1985, kiedy podobno NRD miała do spłacenia jakiś kredyt i spłacała go w mięsie.

Zupełnie inaczej wyglądała sprawa z warzywami i owocami. Warzyw generalnie nie było za dużo, ziemniaki w okropnym, bardzo rozgotowującym się gatunku, w stałej sprzedaży brukiew (w Polsce kojarząca się z obozami koncentracyjnymi i chyba dlatego nikt jej nie jada), natomiast z innymi był problem. Po pomidory musiałem jeździć do Erfurtu, jabłka takie marne, że Polsce takich nikt by nie chciał, pomarańcze kubańskie, chociaż trzeba przyznać że w sezonie bywały arbuzy a te pomarańcze to prawie stale. Ale podobno to dlatego, że uczelnia itp., gdyby nie to to w mieście tej wielkości takich owoców by nie było. Dlaczego? Bo:

W NRD wszystko było na pokaz. Berlin był oknem wystawowym, odwiedzanym przez obcokrajowców, więc zaopatrzenie było tam znacznie lepsze niż w reszcie kraju. I tak dalej - im mniej atrakcyjne dla zagraniczniaków miasto, tym gorsze zaopatrzenie. Było nawet i tak: Istniała możliwość zakupu zachodniego samochodu, ale tylko konkretnych typów: Golf I i Mazda 323. Ale pieniądze nie wystarczały żeby taki samochód kupić, nawet znajomości nie. Trzeba było jeszcze mieszkać w odpowiednim miejscu. Golfa gdzieś na wiosce żaden obcokrajowiec by nie zobaczył i nie mógłby zaświadczyć o dobrobycie panującym w socjalistycznych Niemczech. Zachodni samochód mogli kupić tylko mieszkańcy dużych miast.

Ale oprócz żywności podstawowej, było też coś lepszego. Istniały sklepy i stoiska "Delikat". Idea była podobna jak naszych "Delikatesów", tyle że "Delikatesy" w latach 80-tych były już sklepami w zasadzie jak każdy inny. W sklepach "Delikat" można było kupić artykuły faktycznie lepsze niż w zwykłych sklepach - dobre wędliny, bardziej wyszukane wyroby garmażeryjne, konserwy, słodycze. Niemal wszystkie z tych produktów były wytwarzane w NRD, część z nich pod znanymi markami światowymi. Ten proceder nazywał się "Gestattungsproduktion" i było to coś w rodzaju licencji spłacanej tymi właśnie wyrobami. Tylko część produkcji była sprzedawana w NRD, reszta szła dla licencjodawcy. Na tej samej zasadzie produkowano też artykuły przemysłowe, na przykład buty "Salamander".

O artykułach przemysłowych opowiem w jednym z następnych odcinków. A nawet więcej niż w jednym.

Co do innych kosztów, to na przykład przejazdy autobusowe były tanie, na przejazdy kolejowe mieliśmy dużą zniżkę (kołacze mi się 80%) do miast w których mieszkali jacyś znajomi rodacy. Należało wpisać nazwisko i adres znajomego do takiego formularza (do okazania konduktorowi) i dać podstemplować to na uczelni. Ponieważ nikt prawdziwości danych nie sprawdzał, to oczywiście była to fikcja, ludzie namiętnie wpisywali tam nazwiska w rodzaju Klaus Mitffoch mieszkający na ulicy Bahnhofstrasse (Dworcowa, na pewno jest w każdym większym mieście).

Dokument uprawniający do zniżki na pociąg dla studentów zagranicznych, NRD, 1988

Powstaje pytanie: W jaki sposób kraj, w którym wszystko jest tak tanie (czytaj: dotowane przez państwo) nie bankrutuje? Polska przecież w tym samym czasie praktycznie zbankrutowała i to mimo wyższych cen i niższych dotacji.

NRD mimo różnych trudności nie zbankrutowała, ponieważ była przez cały czas na garnuszku RFN. RFN miało doktrynę nie uznawania podziału państwa na RFN i NRD (temat NRD w oficjalnej mowie RFN zawsze był nazywany wewnątzniemieckim) i w związku z tym starało się dbać aby ziemie czasowo oddzielone nie podupadły za bardzo i dały się potem bez dużych kosztów przyłączyć (nie wyszło to za dobrze, ale mogło być jeszcze gorzej). RFN przykładało się do budżetu NRD w bardzo różny sposób:

• Poprzez bezpośrednie dotacje, na przykład do dróg (i tak szło na czołgi a drogi pozostawały tragiczne).
• Przez udzielanie NRD kredytów na preferencyjnych warunkach.
• Poprzez uruchamianie w NRD produkcji licencyjnej (wspomniane wcześniej Gestattungsproduktion).
• Przez zakupy NRD-owskich produktów, np. odkurzaczy czy sprzętu AGD sprzedawanych potem np. przez Quelle.
• Przez płacenie różnego rodzaju opłat tranzytowych.
• Poprzez ulgi podatkowe dla obywateli na rzeczy kupowane krewnym z NRD.
• Przez przymusową wymianę marek zachodnich na wschodnie po kursie 1:1 przy przyjazdach obywateli RFN do NRD.

Mimo tej pomocy NRD zakończyła swoje istnienie ze sporym, wielomiliardowym długiem, ale dobry wujek wziął to na siebie. I do dziś się mu to odbija - sumarycznie gigantyczne wydatki na przyłączenie NRD dość dokładnie odpowiadają aktualnemu poziomowi zadłużenia wewnętrznego RFN. A przynajmniej tak było kilka lat temu.

W następnym odcinku: Studiowanie w NRD.